روانشناسی چیست؟ تعریف علم روانشناسی
روانشناسی (Psychology) مطالعۀ علمی و کاربردی فرآیندهای ذهنی و رفتار انسان است که مطالعۀ پدیده‌های هشیار و ناهشیار، از جمله احساسات و افکار را نیز در بر می‌گیرد. “Psychology” از کلمه یونانی psyche به معنای “روان” یا “ذهن” گرفته شده است؛ قسمت دوم آن برگرفته از-logia است که به “مطالعه” یا “تحقیق” اشاره دارد.
روانشناسی یک رشته دانشگاهی با گستره وسیعی است که از مرزهای بین علوم طبیعی و اجتماعی عبور می‌کند و در آن مفاهیم گوناگونی بررسی می‌شوند؛ مانند ادراک، شناخت، توجه، احساسات، پدیدارشناسی، انگیزه، عملکرد مغز، شخصیت، رفتار، تاب آوری، ضمیر ناخودآگاه و روابط بین فردی. دانش به دست آمده از روانشناسی در حوزه‌های مختلف فعالیت‌های انسانی، از مشکلات زندگی روزمره گرفته تا درمان بیماری‌های روانی، استفاده می‌شود.
با توجه به این که زیست شناسی، روانشناسی و جامعه، زندگی ما را شکل می‌دهند، روانشناسی به دنبال درک چگونگی تعامل عوامل روانشناختی با عوامل اجتماعی – فرهنگی و بیولوژیکی در راستای تأثیرگذاری بر رشد فردی است. بنابراین روانشناسی به عنوان یک “علم مرکز” توصیف می‌شود؛ زیرا تحقیقات روانشناختی با علوم اجتماعی، علوم طبیعی، پزشکی و علوم انسانی (مانند فلسفه) ارتباط دارد.
تاریخچه روانشناسی
روانشناسی اولیه هم از فلسفه و هم زیست شناسی تکامل یافت. بحث در مورد این دو موضوع به زمان متفکران قدیم یونان از جمله ارسطو و سقراط برمی‌گردد.
کلمه لاتین psychologia را اولین بار مارکو مارولیچ در کتاب خود، در اواخر قرن پانزدهم یا اوایل قرن شانزدهم استفاده کرد. اولین اشارۀ شناخته شده به کلمۀ روانشناسی توسط استیون بلانکارت در سال ۱۶۹۴ صورت گرفت.
ظهور روانشناسی به عنوان یک رشته علمی و تحصیلی مستقل در قرن نوزدهم رخ داد؛ زمانی که ویلهلم وونت اولین آزمایشگاه روانشناسی تجربی را در لایپزیگ، آلمان در سال ۱۸۷۹ تأسیس کرد. در سال ۱۸۹۰، ویلیام جیمز روانشناسی را به عنوان ” علم زندگی ذهنی، پدیده‌ها و شرایط آن” تعریف کرد که برای چندین دهه رایج بود. با این حال، این معنا به ویژه توسط رفتارگرایان رادیکال مانند جان بی واتسون، مورد اعتراض قرار گرفت. جان بی واتسون در سال ۱۹۱۳ اظهار داشت که این رشته یک “علم طبیعی” است و هدف نظری آن “پیش‌بینی و کنترل رفتار است”.
رویکردهای روانشناسی
در طول تاریخ روانشناسی، مکاتب فکری مختلفی برای توضیح ذهن و رفتار انسان شکل گرفته‌اند. بعضی از موارد، مکاتب فکری خاصی برای مدتی بر حوزه روانشناسی تسلط یافتند. در زیر برخی از مکاتب فکری عمده در روانشناسی بیان شده است:
ساخت‌گرایی
ساخت‌گرایی وونت و تیچنر نخستین مکتب فکری بود که مقصود از آن، تحلیل ساختارهای ذهنی بود. اما به زودی مکاتب دیگری نیز شروع به ظهور کردند.
کارکردگرایی
مکتب فکری که روانشناس و فیلسوف کلاسیک، ویلیام جیمز با آن شناخته شد و تمرکز آن بر اهداف رفتار و هشیاری انسان بود.
روانکاوی
روانکاوی زیگموند فروید بر چگونگی تأثیر ناهشیار بر رفتار انسان متمرکز بود.
رفتارگرایی
مکتب رفتاری از نگاه کردن به تأثیرات درونی بر رفتار رویگردان شد و در پی آن بود که روانشناسی را به مطالعه رفتارهای قابل مشاهده تبدیل کند.
روانشناسی انسان گرا:
روانشناسی انسان گرا یک رویکرد جامع در روانشناسی است که بر کلیت فرد متمرکز است. روانشناسی انسان گرا درجهت رسیدگی و رفع کمبودهای موجود در مکاتب روانکاوی و رفتارگرایی توسعه یافت. این حوزه با استفاده از تجربۀ انسانی به درک رفتار انسان می‌پردازد. علم روانشناسی انسان گرا، موضعی پدیدار شناختی دارد که شخصیت را از دیدگاه ذهنی هر فرد، مورد مطالعه قرار می‌دهد.
روانشناسی گشتالت:
روانشناسی گشتالت یک مکتب روانشناسی است که در قرن بیستم تأسیس شد و پایه و اساس مطالعۀ مدرن ادراک را فراهم کرد. نظریۀ گشتالت تأکید می‌کند که کل هر پدیده‌ای، چیزی بیشتر از اجزای آن است. کلمۀ گشتالت در آلمانی به معنای «قراردادن» یا «کنار هم قراردادن یک چیز» به کار می‌رود. در روانشناسی این کلمه اغلب به‌عنوان “الگو” یا “شکل” معنا می‌شود.
این مکتب روانشناسی، نقش عمده‌ای در توسعه مدرن مطالعۀ احساسات و ادراک انسان ایفا کرده است.
روانشناسی مثبت گرا:
روانشناسی مثبت گرا، به‌عنوان موج چهارم در روانشناسی شناخته می‌شود و یکی از جدیدترین شاخه‌های روانشناسی است. بسیاری از شاخه‌های دیگر روانشناسی، بر اختلالات عملکرد و رفتار ناهنجار متمرکز هستند؛ اما این حوزۀ روانشناسی، بر چگونگی کمک به پیشرفت انسان‌ها و داشتن زندگی سالم و شاد تمرکز دارد.
روانشناسی وجودی:
روانشناسی وجودی، رویکردی کلی است که از نظریه و مداخلات روانشناختی که از اگزیستانسیالیسم ناشی می‌شود؛ تشکیل می‌گردد. این رویکرد بر معنای درون روانی تجربۀ انسانی، منحصر به فرد بودن هر انسان و مسئولیت در قبال انتخاب، تأکید می‌کند.
روانشناسی شناختی
در دهه ۱۹۶۰ و ۱۹۷۰، انقلاب شناختی به بررسی فرآیندهای ذهنی درونی مانند تفکر، تصمیم گیری، رشد زبان و حافظه دامن زد. در حالی که این مکاتب فکری گاهی به عنوان رقیب تلقی می‌شوند، روانشناسی شناختی در هر دیدگاه به درک ما از روانشناسی کمک کرده است.
هدف و تعریف علم روانشناسی
هدف کلی روانشناسی درک رفتار، عملکردهای ذهنی و فرآیندهای احساسی انسان است. در این راستا تأثیرات نسبی نیروهای درونی و بیرونی را در شکل دادن به هر رفتاری می‌سنجد. تأثیرات درونی از ژن و خلق و خو و عملکرد سیستم عصبی گرفته تا باورها، خاطرات، ارزش‌ها و احساسات را شامل می‌شود.
در نهایت هدف این رشته سود رساندن به جامعه است که این مقصود تا حدی از طریق تمرکز بر درک بهتر و عمیق‌تر سلامت روان و بیماری‌های روانی برآورده می‌شود.
روانشناسی چه تاثیراتی در زندگی انسان دارد؟
روانشناسی هم برای درک ماهیت انسان و هم برای کمک به افراد در جهت حل مشکلاتشان تلاش می‌کند. کسب درک عمیق‌تر از روانشناسی می‌تواند به افراد کمک کند تا به بینش‌هایی در مورد اعمال خود و همچنین درک بهتر دیگران دست یابند.
برخی از راه‌هایی که روانشناسی به افراد و جامعه کمک می‌کند عبارتند از:
- بهبود فهم و درک ما از این که چرا مردم اینگونه رفتار می‌کنند.
- درک عوامل مختلفی که می‌توانند بر ذهن و رفتار انسان تأثیر بگذارند.
- درک مسائلی که بر سلامت، زندگی روزمره و رفاه تأثیر می‌گذارند.
- کمک به ایجاد انگیزه در افراد برای رسیدن به اهدافشان.
- ایجاد فضاهای کاری ایمن‌تر و کارآمدتر.
- بهبود ارگونومی به منظور ارتقا طراحی محصول.
- بهبود بهره‌وری.
آشنایی با رشته روانشناسی و حیطه‌های کاری:
روانشناسی یک رشته دانشگاهی و کاربردی است که به دنبال درک رفتار، عملکردهای ذهنی و فرآیندهای احساسی انسان است. این رشته به عنوان یک رشته متمایز از فلسفه در اواخر قرن ۱۹ پدید آمد.
رشته روانشناسی حوزه وسیع و متنوعی است که مطالعه افکار، رفتار، رشد، شخصیت، عواطف، انگیزه و … انسان را در بر می‌گیرد. بنابراین، در گسترۀ آن برخی زیرشاخه‌ها و حوزه‌های تخصصی متفاوت پدید آمده‌اند.
حوزه‌های مختلف روانشناسی:
در ادامه با حوزه های مختلف روانشناسی به صورت مختصر آشنا می‌شویم.
۱٫ روانشناسی کاربردی:
روانشناسی کاربردی، با استفاده از روش‌ها و یافته‌های علمی روانشناسی پایه، در تلاش است که مشکلات افراد را به طور عملی حل کند. درواقع روانشناسی کاربردی با هدف بهبود سطح کیفیت زندگی و عملکرد افراد، سعی دارد از دانش کسب شده و روش‌های توسعه یافته در حوزۀ روانشناسی پایه استفاده کند.
۲٫ تعریف روانشناسی بالینی
روانشناسی بالینی بر ارزیابی، تشخیص و درمان اختلالات روانی متمرکز است.
روانشناسی نابهنجاری مطالعه رفتارهای غیر عادی و آسیب شناسی روانی است. این حوزه تخصصی بر تحقیق و درمان انواع اختلالات روانی متمرکز است و با رواندرمانی و روانشناسی بالینی مرتبط است.
۳٫ تعریف روانشناسی رشد
روانشناسی رشد حوزه‌ای است که رشد و تکامل انسان را در طول عمر بررسی می‌کند؛ از جمله توانایی‌های شناختی، اخلاق، عملکرد اجتماعی، هویت و سایر زمینه‌های زندگی وی.
۴٫ روانشناسی شخصیت
روانشناسی شخصیت بر درک چگونگی رشد شخصیت و همچنین الگوهای فکری، رفتارها و ویژگی‌هایی که هر فرد را منحصر به فرد می‌کند، تمرکز دارد.
۵٫ روانشناسی شناختی
روانشناسی شناختی مطالعه فرآیندهای فکری انسان از جمله توجه، حافظه، ادراک، تصمیم‌گیری، حل مسئله و فراگیری زبان است.
روانشناسی زیستی (زیست روانشناسی) به مطالعه چگونگی تأثیر فرآیندهای بیولوژیکی بر ذهن و رفتار می‌پردازد. این زمینه ارتباط نزدیکی با علوم اعصاب دارد و از ابزارهایی مانند ام آر آی و پت اسکن برای بررسی آسیب مغزی یا ناهنجاری‌های مغزی استفاده می‌کند.
۶٫ روانشناسی اجتماعی
روانشناسی اجتماعی بر رفتار گروهی، تأثیرات اجتماعی بر رفتار فردی، نگرش‌ها، تعصبات، میزان انطباق پذیری، پرخاشگری و موضوعات مرتبط تمرکز دارد.
علم روانشناسی تطبیقی شاخه‌ای از روانشناسی است که رفتار حیوانات را بررسی و مطالعه می‌کند.
۷٫ تعریف روانشناسی کودک
روانشناسی کودک یکی از شاخه‌های روانشناسی است که فرایند رشد ذهن و رفتار کودکان را از قبل زمان تولد تا نوجوانی مطالعه می‌کند. در حوزه روانشناسی کودک، علاوه بر بررسی رشد جسمانی کودکان، به رشد ذهنی، عاطفی و اجتماعی آنها نیز پرداخته می‌شود.
۸٫ روانشناسی رنگ
روانشناسی رنگ به‌عنوان یک عنصر مهم و تاثیر گذار در محیط زندگی انسان‌ها، در جهت دادن به رفتار و ایجاد تغییرات در خلق و خو و واکنش‌های فیزیولوژیکی بدن، تاثیرگذار است. برای مثال برخی رنگ‌ها موجب افزایش فشار خون، افزایش متابولیسم و خستگی چشم می‌شوند. روانشناسی رنگ و تحقیقات در این حوزه به موضوعاتی از این قبیل می‌پردازند که رنگ‌ها چه تاثیراتی بر خلق و خو، رفتار و احساس می‌گذارند.
۹٫ تعریف روانشناسی خانواده
روانشناسی خانواده، به‌عنوان یک تخصص در روانشناسی، احساسات، افکار و رفتار افراد، زوج‌ها و خانواده‌ها را در بستر روابط و در محیط وسیع‌تری که در آن فعالیت می‌کنند، مطالعه می‌کند. در این حیطه، از مبانیِ مفهومی و گستردۀ نظریه‌های سیستمی استفاده می‌شود که به طور منحصر به فرد، به درک و مداخله در سیستم‌های ارتباطی (زوج‌ها، خانواده‌ها، گروه‌ها، سازمان‌ها و به‌طور کلی جامعه) می‌پردازد.
۱۰٫ روانشناسی صنعتی و سازمانی
روانشناسی صنعتی سازمانی رشته‌ای است که از تحقیقات روانشناختی برای ارتقای عملکرد کاری و انتخاب کارکنان استفاده می کند.
علم روانشناسی قانونی یک رشته کاربردی است که بر استفاده از تحقیقات و اصول روانشناسی در نظام کیفری متمرکز است. دانش روانشناختی در این رشته پیرامون مسائل حقوقی، از اجرای قانون گرفته تا تحقیقات جنایی و انتخاب هیئت منصفه، به کار می‌رود. برای مثال خطاپذیری شهادت شاهدان عینی، یکی از یافته‌های روانشناسی است که روی دادرسی‌های قانونی تأثیر می‌گذارد.
۱۱٫ روانشناسی عمومی
روانشناسی عمومی رشته‌ای است که به‌عنوان پایه و اساس علم روانشناسی، اصول، مسائل و روش‌های اساسی در این حوزه را مطالعه می‌کند. زمینه‌های گسترده‌ای مثل رفتار، رشد و تکامل انسان، فرآیند تفکر، حافظه، یادگیری، ادراک، هوش، شخصیت، تست‌های روانشناختی، اختلالات رفتاری، رفتارهای اجتماعی و سلامت روانی در این حیطه مورد بررسی قرار می‌گیرد.
۱۲٫ روانشناسی تربیتی
روانشناسی تربیتی رشته‌ای است که نحوۀ یادگیری و ذخیرۀ اطلاعات را مطالعه می‌کند. روانشناسان تربیتی به منظور بهبود فرآیندهای یادگیری و ارتقاء موفقیت تحصیلی دانش آموزان، از علم روانشناسی استفاده می‌کنند. به دلیل پیچیدگی سیستم‌های آموزشی، روانشناسان تربیتی به دنبال روش‌هایی هستند که بتواند اطلاعات جدید را بهتر حفظ کند. روش‌های تدریس، فرآیندهای آموزشی و تفاوت‌های فردی در زمینۀ یادگیری در این رشته بررسی می‌شود.
۱۳٫ روانشناسی زنان
روانشناسی زنان نگرش نوینی است که در واکنش به نظریه‌ها و پژوهش‌های موجود در مورد زنان به‌وجود آمده است. این حوزه از روانشناسی، رفتار و تجربیات زنان را در زمینه‌های اجتماعی مطالعه می‌کند و موضوعات مختلفی مانند کلیشه‌های جنسیتی، رشد فیزیکی در زنان، دیدگاه‌های نظری پیرامون شخصیت و سلامت روان زنان را مورد بررسی قرار می‌دهد.
۱۴٫ علم روانشناسی ثروت
روانشناسی ثروت و موضوعات مرتبط با آن، یکی از حوزه‌هایی است که افراد در زندگی با آن سر و کار دارند. روانشناسی ثروت به عنوان یکی از کاربردهای علم روانشناسی، می‌تواند به بهبود رفتارها در حوزۀ مالی کمک کند. همکاری مشترک بین علوم مالی و روانشناسی، دانش کنونی ما از بازارهای مالی و رفتارهای مربوط به این حوزه را گسترش داده و باعث شده است که در رفتارهای مالی از راهبردهایی مبتنی بر واقعیت استفاده شود.
۱۵٫ روانشناسی سلامت
روانشناسی سلامت یک حوزۀ تخصصی بین‌رشته‌ای است که روانشناسی پزشکی و پزشکی رفتاری نیز نام می‌گیرد. علم روانشناسی سلامت چگونگی تأثیر عوامل زیستی، روانشناختی، اجتماعی و معنوی بر سلامتی و بیماری را مورد بررسی قرار می‌دهد. روانشناسان سلامت در حوزه‌های بسیار گسترده‌ای فعالیت دارند. در واقع هر آنچه پیرامون سلامتی و بیماری مطرح است؛ در این حوزه قرار می‌گیرد. اصلاح سبک زندگی ناسالم، کمک به پذیرش بیماری و انجام فرآیندهای درمانی، آماده سازی افراد برای بازگشت به فعالیت‌های روزمره بعد از اتمام دورۀ درمان، مدیریت علائم و عوارض بیماری‌های مزمن و کمک به سازگار شدن خانواده بیمار با شرایط بیماری از جمله مواردی هستند که روانشناسان سلامت با آنها سر و کار دارند.
خدمات موسسه روانشناسی:
موسسه روانشناسی وفور بستری منسجم برای رشد روانی و ترمیم آسیب‌های روانی افراد و نیز آموزش و به روز رسانی دانش متخصصان روانشناس است. در واقع یک مرکز روانشناسی با ارائه خدماتی نظیر جلسات مشاوره و رواندرمانی و همچنین برگزاری کارگاه‌ها و رویدادهای آموزشی عمومی و تخصصی روانشناسی، به ایجاد فضایی برای تجربه امنیت و صمیمیت و ارتقای سلامت روانی جامعه کمک می‌کند.
ارائه خدمات روز روانشناسی شامل موارد زیر است:
- ارائه دوره‌های تخصصی به منظور آموزش قدم به قدم نسل بعدی روانشناسان حرفه‌ای
- ارائهٔ آموزش‌های کاربردی روانشناسی متناسب با نیازها و دغدغه‌های گروه‌های سنی مختلف؛ نظیر دوره مهارت‌های زندگی
- ارزیابی روانشناختی از طریق مصاحبه‌های بالینی و آزمون‌های روانشناختی گوناگون، متناسب با سن افراد
- ارائه خدمات درمانی تخصصی با رویکردهای به‌روز دنیا، متناسب با نیاز و سن افراد و تشخیص مشکلات و یا اختلالات و شدت آنها.
روانشناس کیست؟
روانشناسان فعالیت‌های بسیار گسترده و گوناگونی دارند که به همه جنبه‌های زندگی انسان کمک می‌کند. اکثر روانشناسان را میتوان به عنوان دانشمندان علوم اجتماعی، رفتاری یا شناختی طبقه بندی کرد. آنها حوزه‌های مختلفی را مطالعه می‌کنند؛ از جمله مبانی بیولوژیکی، سلامت روانی، تغییر و توسعه انسان‌ها در طول زمان و اختلالات بالقوه. در همین راستا نقش کارکردها و عوامل ذهنی و احساسی را در رشد و رفتارهای فردی و اجتماعی بررسی می‌کنند؛ همچنین فرآیندهای فیزیولوژیکی و بیولوژیکی زیربنایی را شناسایی می‌کنند. از طرفی روانشناسان زیادی مشغول نوعی نقشِ درمانی هستند و رواندرمانی را در محیط‌های گوناگون و با روش‌های متفاوتی انجام می‌دهند و یا در محیط‌های صنعتی و سازمانی فعالیت می‌کنند.
تفاوت روانشناس و روانپزشک:
روانشناسان و روانپزشکان برای کمک به افراد مبتلا به بیماری‌های روانی با هم همکاری می‌کنند؛ اما آنها کاملاً یکسان نیستند. روانشناس از طریق رواندرمانی به درمان بیمار کمک می‌کند و یا ممکن است درمانی را ارائه دهد که بر سازگاری‌های رفتاری و کاهش علائم به وسیلۀ تغییر رفتار متمرکز باشد. اما روانپزشک، پزشکی است که بیشتر بر مدیریت طبی مسائل مربوط به سلامت روان تمرکز دارد؛ برای مثال تجویز دارو و یا سایر مداخلات پزشکی.
کاربردهای روانشناسی:
آموزش، به ویژه از دوران پیش دبستانی تا دبیرستان، بسیار تحت تأثیر یافته‌های روانشناسی است. مواردی نظیر نحوه یادگیری کودکان، نقش هوش، ارزش آزمون‌ها و رشد مهارت‌هایی مانند حل مسئله و خلاقیت. بسیاری از مدارس برای کمک به ارزیابی توانایی‌های کودکان و حل مشکلاتی که در محیط مدرسه ظاهر می‌شوند، مستقیماً روانشناسان را استخدام می‌کنند.
سازمان‌ها در حوزه‌های مختلف به روانشناسی متکی هستند؛ مانند انتخاب و آموزش کارکنان، بهینه‌سازی بهره‌وری، ارتقای رضایت شغلی و ایجاد محیط‌های کاری مولد. روانشناسی همچنین پایه و اساس برنامه‌های مدیریت و رهبری را در اکثر آموزشگاه‌های کسب و کار فراهم می‌کند.
همچنین حفظ عملکرد بهینه در شرایط پر فشار (چه در مسابقات ورزشی چه در سالن‌های کنسرت) مورد توجه روانشناسانی است که به افرادی با مهارت‌های ویژه کمک می‌کنند تا در شرایط سخت نیز عملکرد مناسبی داشته باشند. برای مثال بسیاری از تیم‌های ورزشی روانشناسانی را استخدام می‌کنند تا عملکرد بازیکنان آنها را به حداکثر برسانند.
ارتش نیز برای کمک به سربازان در آماده شدن برای فشارهای روانی جنگ و یا بهبودی روانی پس از جنگ و در حفظ روحیه و درک استراتژی‌های دشمن، از روانشناسی استفاده می‌کند. روانشناسان بعضا در تمرین‌ها و تحقیقات نظامی حضور داشته دارند.
روانشناسی تکاملی زیرشاخه‌ای است که دیدگاه منحصر به فردی دارد. به طوری که بر آسیب شناسی روانی کمتر می‌پردازد و بیشتر بر عملکرد سازگاری افراد با محیطی که در آن بزرگ شده و یا در حال حاضر در آن زندگی می‌کند، متمرکز است.
روانشناسی زیرشاخه‌های فرعی متعدد دیگری نیز دارد. برای مثال امروزه دنیای طراحی و ساخت (از یک خانه گرفته تا یک تلفن)، به طور فزاینده‌ای متکی بر شناخت روش‌هایی است که مردم می‌توانند با محیط خود ارتباطی امن و پویا برقرار کنند. بنابراین روانشناسی در حوزه‌های بی‌شماری کاربرد دارد؛ برای مثال مشاوره در زمینه‌های گوناگون، آموزش مراقبت‌های بهداشتی، خدمات عمومی، تجارت، فناوری و … .
نگارنده و ویراستار علمی:
خانم فرنوش طاهری، روان‌درمانگر و کاندیدای دکتری تخصصی روانشناسی
راه‌های تماس با ما:
