روانشناسی سلامت چیست؟ تعریف و اهداف روانشناسی سلامت
روانشناسی سلامت، به عنوان یک گرایش بین رشته‌ای، محرک‌های رفتارهای نا سالم را بررسی می‌کند. رفتارهایی مانند سیگار کشیدن، ورزش نکردن، بی توجهی به دستورهای پزشکان راجع به مصرف داروها و عدم مراجعه به متخصص به طور منظم، در این حوزه مورد مطالعه قرار می‌گیرد. هدف روانشناسی سلامت از بررسی این محرک‌ها، ترغیب مردم به حفظ سلامت جسمی و پیشگیری از بیماری‌ها است. این حوزۀ تخصصی، کمک می‌کند تا در زمینۀ سلامتی فرد، جامعه، خانواده و نیروی کار، درست تصمیم گیری شود.
روانشناسی سلامت چیست؟
روانشناسی سلامت یا Health psychology، چگونگی تأثیر عوامل روانشناختی، اجتماعی و بیولوژیکی را بر مؤلفه‌های سلامتی، بیماری و مراقبت‌های بهداشتی مطالعه می‌کند. انجمن روانشناسی آمریکا (APA) روانشناسی سلامت را به عنوان یک رویکرد زیستی- روانی- اجتماعی به سلامت (bio psycho social approach to health) تعریف می‌کند؛ از این رو می‌توان رشتۀ روانشناسی سلامت را برگرفته از حوزه‌های روانشناسی، جامعه شناسی، زیست شناسی و بهداشت در نظر گرفت. پیشرفت‌های اخیر در پژوهش‌های حوزه‌های روانشناسی، پزشکی و فیزیولوژی، نیز راه جدیدی را برای اندیشیدن درباره حوزۀ سلامتی و بیماری ترسیم کرده‌است. نتایج این پژوهش‌ها، سلامتی و بیماری را ترکیبی از عوامل بیولوژیکی، عوامل روانشناختی و عوامل اجتاعی می‌دانند.
واژۀ سلامت در این رشته، به سلامت جسم اشاره دارد. روانشناسان سلامت، به مطالعۀ فاکتورهایی می‌پردازند که منجر به حفظ سلامتی، بهبود بیماری‌ها و کنار آمدن با بیماری‌های مزمن می‌شود. همچنین بررسی ارتباط احساسات و عواطف با رفتارهای افراد و مطالعۀ پیامدهای آن‌ها از اجزای اصلی کار روانشناسان سلامت است.
تاریخچۀ روانشناسی سلامت
ایدۀ تعامل ذهن و بدن به دوران باستان باز می‌گردد. فیلسوفان گذشته، روان را تحت عنوان “جان”، بخش جدایی ناپذیری از وجود انسان می‌دانستند. همچنین طبیبان گذشته مانند بقراط و ابوعلی سینا همواره به هر دو بعد جسم و روان در درمان بیماران خود توجه داشته‌اند.
حوزه‌های علمی و عملی روانشناسی سلامت، در قرن بیستم در کشورهای متعددی وجود داشت؛ اما تا دهۀ ۱۹۷۰، این حوزه‌ها تحت عنوان روانشناسی سلامت مطرح نبودند. در اواخر دهه ۱۹۶۰ و اوایل دهه ۱۹۷۰ این موضوع مطرح شد که اگر بخواهیم همه گیری روز افزون بیماری‌های مزمن را کنترل کنیم و هزینه‌های چشم‌گیر مرتبط با پزشکی مدرن را کاهش دهیم، به رویکرد جامع‌تری برای تشخیص، درمان و پیشگیری نیازمند هستیم. در قرن نوزدهم، نویسندگان حوزۀ پزشکی در اروپا و آمریکای شمالی فرضیه‌‌هایی مبنی بر اینکه عوامل روانی بر سلامت تأثیر می‌گذارند، ارائه کردند.
در اوایل قرن بیستم، این فرضیه‌ها با روانشناسی و روان کاوی ترکیب شدند و یک جنبش چند رشته‌ای و بین المللی، معروف به پزشکی روانتنی در حوزۀ سلامت به وجود آوردند. همچنین پزشکان به طور فزاینده‌ای، از نیازهای گستردۀ بیماران خود آگاه شدند و به توانایی‌های همکاران روانشناس برای پاسخگویی به این نیازها پی بردند. در همین جهت، پژوهش های روانشناسان، ماهیت چند عاملی بیماری‌های مزمن را روشن‌تر ساخت و بدین ترتیب، به کاربردن الگوهای تحقیقاتی چند متغیره و پیچیده برای علت شناسی، تشخیص، درمان و پیشگیری از بیماری‌های مزمن منجر به گسترش روانشناسی سلامت شد.
اهداف روانشناسی سلامت
در سال ۱۹۸۲، ماتارازو کلمۀ «روانشناسی سلامت» را اینگونه تعریف کرد: روانشناسی سلامت، شاخه‌ای از روانشناسی است که مشارکت‌های آموزشی، علمی و حرفه‌ای را شامل می‌شود. روانشناسی سلامت اهداف گوناگونی دارد. ارتقاء و حفظ سلامت، پیشگیری و درمان بیماری، شناسایی علل اختلال‌های مرتبط با سلامتی و بیماری، شناسایی عوامل مرتبط با تشخیص سلامت و بیماری، تجزیه و تحلیل و بهبود سیستم مراقبت‌های بهداشتی و شکل دادن به سیاست‌های سلامت، از جمله اهداف رواشناسی سلامت هستند.
کاربردهای روانشناسی سلامت
در حال حاضر امید به زندگی، به طور متوسط به ۸۰ سال رسیده است. برخی از دلایل این موضوع، به حوزۀ روانشناسی سلامت باز می‌گردد. به عنوان مثال عوامل روانشناختی اثرگذار بر سلامتی مثل اضطراب و فشارهای روانی با بروز بیماری‌های مزمنی مانند مشکلات قلبی همبستگی بالایی دارند؛ از این رو مداخلات روانشناسی میتواند منجر به تنظیم اضطراب و مدیریت فشارهای روانی شود و میزان ابتلا به بیماری‌های مزمن را کاهش دهد. همچنین روانشناسان سلامت، رفتارهای زمینه ساز مرگ و بیماری را مطالعه می‌کنند؛ این امر کمک می‌کند که افراد با دریافت اطلاعات دربارۀ عوامل بیماری زا، از بروز بیماری‌ها جلوگیری کنند و زندگی بهتر و سالم‌تری داشته باشند.
بر اساس مطالعات مرکز کنترل و پیشگیری بیماری‌ها (CDC)، تقریبا نیمی از بزرگسالان از یک یا چند بیماری مزمن رنج می‌برند که حدود ۷۵ درصد از هزینه‌های مراقبت های بهداشتی را به خود اختصاص می‌دهد؛ از این رو فعالیت روانشناسان سلامت در موقعیت‌های گوناگونی مانند مطب‌های خصوصی، بیمارستان‌ها، مراکز مراقبت‌های اولیه، دانشگاه‌ها، شرکت‌ها، سازمان‌های دولتی و اقدامات تخصصی مانند سرطان شناسی، مدیریت درد، توانبخشی و ترک سیگار میتواند به پیشگیری از مشکلات سلامتی و کاهش هزینه‌های مراقبتی کمک کند.
حوزه‌های فعالیت روانشناسی سلامت
- تنظیم استرس و اضطراب
- مدیریت و کنترل وزن
- ترک سیگار و اعتیاد
- کاهش رفتارهای پرخطر جنسی
- بهبود تغذیۀ روزانه
- مشاورۀ سوگ برای بیماران لاعلاج
- مراقبت‌های آسایشگاهی و مدیریت سوگ
- جلوگیری از بیماری
- درک تأثیرات بیماری‌ها
- کمک به افراد درجهت بازیابی خود بعد از بهبودی بیماری‌ها
- آموزش مهارت‌ها برای کنارآمدن و مقابله با بیماری‌ها
- بررسی نیازها و تغییرات روانی افراد در دوران پاندمی کرونا
بیماری‌های مربوط به عوامل رفتاری و روانشناختی
سکتۀ مغزی، بیماری‌های قلبی، ایدز، انواع سرطان‌ها، ناهنجاری‌های مادرزادی و مرگ و میر نوزادان و بیماری‌های عفونی از جمله بیماری‌هایی هستند که به عوامل روانشناختی یا رفتاری مربوط هستند؛ از این رو گسترش کاربرد روانشناسی سلامت میتواند نقش مهمی در پیشگیری و آگاهی رسانی در مورد این بیماری ها داشته باشد.
خدمات روانشناسی سلامت
در حوزه روانشناسی سلامت بالینی (حوزه درمانی روانشناسی سلامت) بر ارتباط دو طرفۀ جسم و روان تأکید می‌شود. با درک هرچه بیشتر و بهتر این موضوع، می‌توان از اهمیت نقش روانشناسان سلامت و حوزۀ فعالیت آن‌ها در درمان بیماری‌های جسمی، آگاه شد.
روانشناسی سلامت در حوزه‌های زیر خدمات درمانی مختلفی ارائه می‌دهد:
- ارائۀ درمان‌های حمایتی در جهت بهبود بیماری‌های خود ایمنی مانند MS، سکته مغزی و فلج اندام، آسم عصبی، صرع، خستگی مزمن، التهاب روده، کم‌کاری و پرکاری تیروئید، دیابت، فشارخون، التهاب روده، پسوریازیس، تاسی (آلوپسی) و بیماری لیکن پلان، لوپوس، کوشینگ (پرکاری غده فوق کلیوی)، نارسایی غده فوق کلیوی و …
- کمک به تسکین دردهای بعد از جراحی، دردهای ناشی از بیماری‌های مزمن جسمی، انواع سردردها، میگرن و دردهای عضلانی
- کمک به کاهش علائم سندرم روده تحریک پذیر، تهوع و بی‌اشتهایی، اسپاسم عصبی و سندرم پیش از قاعدگی
- کمک به تقویت سیسستم ایمنی و آموزش تکنیک آرام سازی در مواجهه با استرس و اضطراب، و ارائۀ روش‌های تصویر‌سازی ذهنی جهت کاهش تنش‌های روانی
- کمک به تقویت سیستم ایمنی در بیماران مبتلا به ایدز و سایر بیماری‌های عفونی
- کمک به سازگاری بیماران مبتلا به آسیب نخاعی
- مشاوره در زمینۀ بارداری، سقط جنین و یا فرزند خواندگی
- درمان اختلال اضطراب و درمان اختلال افسردگی
- کمک به درمان اختلالات و مشکلات رفتاری کودکان همچون بیش‌فعالی، اوتیسم، انواع فوبیا و وسواس‌ها
- کمک‌های مشاوره‌ای به زوجین و درمان مشکلات مربوط به روابط جنسی همچون اختلال بیزاری جنسی، واژینیسموس، ترس از آلت جنسی مردانه، اختلالات ارگاسمیک روان زاد و مشکلات مرتبط با فاز رزولوشن (پس از ارگاسم)، اختلال نعوظ روان زاد و زود انزالی
- علت یابی اختلالات خواب و درمان آن‌ها با استفاده از تکنیک‌های روان درمانی و آرام‌سازی ذهن و بدن
جمع بندی
دانشمندان و متخصصان بهداشت عمومی تخمین می‌زنند که ۷۰ درصد از بیماری‌ها قابل پیشگیری هستند و روانشناسی سلامت در خط مقدم مراقبت‌های پیشگیرانه است. این حوزه از روانشناسی، در بررسی چگونگی تأثیر رفتارها، شناخت‌ها و احساسات بر سلامت روانی و جسمی، نقش مهمی ایفا می‌کند. با به کارگیری روانشناسی سلامت، می‌توان عوامل روانی – اجتماعی و رفتاری اثرگذار بر سلامتی را شناسایی کرد؛ عواملی که باعث تضعیف یا تقویت سلامت می‌شوند. همچنین می‌توان مداخلاتی را طراحی و ارزیابی کرد تا خطر بیماری را کاهش و نتایج درمان را بهبود داد و به تبع آن، کیفیت زندگی افرادی را که درگیر بیماری هستند، بالا برد.
نگارنده:
خانم مهسا نیک فرجام، دانشجوی پزشکی عمومی
ویراستار علمی:
خانم شکوه شیروانیان، کارشناس ارشد روانشناسی عمومی
راه‌های تماس با ما:
