روانشناسی اجتماعی چیست؟ تعریف روانشناسی احتماعی

‌یکی از شاخه­‌های مهم روانشناسی که به مطالعه سیستماتیک تعاملات انسانی اختصاص دارد، روانشناسی اجتماعی است. از آنجایی که روابط اجتماعی بسیار مهم و در عین حال درک آن سخت است، نیازمند مطالعه دقیق است. روانشناسی اجتماعی تلاش می­کند با مطالعه­ روابط اجتماعی، توضیحاتی را ارائه و نشان دهد که چگونه بررسی­ روابط اجتماعی با زندگی روزمره ارتباط دارد. از این رو اکثر روانشناسان اجتماعی امیدوارند که با ارائه نظرات و پاسخ­‌هایی که به افراد کمک می‌­کند تا زندگی رضایت‌ بخش­تری داشته باشند، وضعیت انسان را بهبود بخشند. علاوه بر این، روانشناسی اجتماعی طیف وسیعی از موضوعات را در بر می‌­گیرد. موضوعات مورد علاقه این حوزه عبارتند از:

• مردم چگونه واقعیت­‌هایی را می‌سازند که در آن زندگی می‌­کنند؟
• چرا جذابیت و خصومت در آن­ها ایجاد می­‌شود؟
• چگونه نگرش­‌هایشان توسعه می­‌یابد و تغییر می­‌کند؟
• چرا به یکدیگر صدمه می‌­زنند یا به یکدیگر کمک می‌­کنند؟
• چگونه رهبران را انتخاب می­‌کنند و چرا علیه آن­ها شورش می­‌کنند؟

همه این­ها و بسیاری از مسائل دیگر زندگی روزمره، از جمله موضوعاتی هستند که ذهن روانشناسان اجتماعی را به خود مشغول کرده است.

تعریف روانشناسی اجتماعی

روانشناسی اجتماعی، احساس، تفکر و رفتار ما را نسبت به اطرافینمان بررسی می‌کند. همچنین چگونگی اثرپذیری احساسات، افکار و رفتارهای ما از اطرافیان را مورد مطالعه قرار می‌دهد. همانطور که این تعریف نشان می­‌دهد، موضوعات روانشناسی اجتماعی بسیار گسترده است و کاربرد آن تقریباً در هر کاری که ما روزانه انجام می‌­دهیم، یافت می­‌شود.

تاریخچه روانشناسی اجتماعی

بیایید با تاریخچه‌ه­ای کوتاه از رشته روانشناسی اجتماعی شروع کنیم و سپس به بررسی اصول علم روانشناسی اجتماعی بپردازیم.

علم روانشناسی اجتماعی زمانی آغاز شد که دانشمندان برای اولین بار به طور منظم و علمی، افکار، احساسات و رفتارهای انسان را اندازه‌ گیری کردند. اولین آزمایش‌های روانشناسی اجتماعی، قبل از سال ۱۹۰۰، در مورد رفتار گروهی صورت گرفت و اولین کتاب­‌های درسی روانشناسی اجتماعی در سال ۱۹۰۸ منتشر شد. روانشناسی اجتماعی توسط محققانی قوت گرفت که تلاش می‌کردند متوجه شوند آدولف هیتلر، دیکتاتور آلمان، چگونه می­‌توانست رفتارهای وحشتناکی را در پیروان خود در طول جنگ جهانی دوم ایجاد کند و آنها را مطیع سازد. از این رو روانشناسی اجتماعی به سرعت برای مطالعه موضوعات دیگر گسترش یافت. در قرن بیست و یکم نیز، حوزه روانشناسی اجتماعی در حال گسترش و نفوذ به حوزه­‌های دیگری مانند روانشناسی تکاملی، مطالعه فرهنگ و عصب‌ شناسی اجتماعی است.

پدر روانشناسی اجتماعی کیست؟

روان‌شناسانی به نام‌های کورت لوین و لئون فستینگر در طول دهه‌های ۱۹۴۰ و ۱۹۵۰، برای مطالعه رفتار، رویکرد تجربی را اصلاح و روانشناسی اجتماعی را به عنوان یک رشته علمی ایجاد کردند. لوین گاهی اوقات به عنوان “پدر روانشناسی اجتماعی” شناخته می­شود؛ زیرا او در ابتدا بسیاری از ایده­‌های مهم این رشته را توسعه داد.

کاربرد روانشناسی اجتماعی

روانشناسان اجتماعی موضوعات گسترده‌ای را در زمینه ارتباطات انسانی بررسی می‌کنند. از قبیل: چرا افرادی که در اغلب مواقع به دیگران کمک می­‌کنند، در بعضی شرایط، رفتار یا فکری غیردوستانه یا پرخاشگرانه دارند. مزایای داشتن روابط خوب با دیگران و هزینه­‌های تنهایی چیست؟ چه عواملی باعث می­‌شود افراد یک محصول را به محصول دیگری ترجیح بدهند و آن را بخرند؟ چگونه مردان و زنان در محیط­‌های اجتماعی رفتار متفاوتی دارند؟ چگونه افراد در یک گروه با هم همکاری می­‌کنند تا تصمیم‌های گروهی مهمی اتخاذ کنند؟ درحالی که برخی افراد در این زمینه با چالش‌های زیادی مواجه هستند؛ چه چیزی باعث می­‌شود برخی افراد محیط زیست را دوست بدارند و تمایل بیشتری به بازیافت و مشارکت سازنده در محیط زیست داشته باشند. همچنین در این حوزه، رویدادهای غیرمعمول تری نیز مطالعه می­‌شود. مانند این که چگونه ممکن است فردی برای نجات جان یک غریبه، جان خود را به خطر بیندازد.

به طور کلی روانشناسان اجتماعی رفتارهای روزمره را به صورت علمی مطالعه می­‌کنند که تحقیقات آن­ها، دانش و اطلاعات مفیدی در مورد تعاملات اجتماعی روزمره ایجاد می­کند. پس روانشناسی اجتماعی به شما این امکان را می­‌دهد که در مورد رفتارهای انسانی انتقادی­‌تر و عینی­‌تر فکر کنید و بینشی عمیق در مورد روابط خود با افراد دیگر به دست آورید. از طرفی روانشناسان اجتماعی تنها افرادی نیستند که به درک و پیش‌ بینی رفتار اجتماعی می‌پردازند و آن را مطالعه می­‌کنند. برای مثال اغلب رهبران مذهبی، فیلسوفان، سیاستمداران و رمان‌ نویسان نیز رفتارهای اجتماعی را مورد توجه قرار می‌دهند.

اما حوزه روانشناسی اجتماعی برای درک رفتار اجتماعی از مشاهده صرف اعمال انسان فراتر می‌رود. روانشناسان اجتماعی بر این باورند که شناخت علل واقعی رفتار اجتماعی تنها از طریق یک رویکرد علمی نظام­‌ مند به دست می­‌آید و به همین دلیل تحقیقات علمی انجام می­‌دهند. آنها معتقدند که مطالعه رفتار اجتماعی باید تجربی باشد؛ یعنی لازم است مطالعات بر اساس جمع ­‌آوری و تجزیه‌ و‌ تحلیل سیستماتیک داده‌­های عینی صورت پذیرد.

اصول روانشناسی اجتماعی

روانشناسی اجتماعی بر اساس ABC (الفبای روانشناسی)، که مخفف کلمات احساس (Affect)، رفتار (Behavior) و شناخت (Cognition) است، شکل گرفته است. افراد  به منظور حفظ و ارتقاء مؤثر زندگی خود از طریق تعامل موفق با دیگران، به این سه ظرفیت انسانی احساس، رفتار و شناخت متکی هستند:

1. احساس (Affect)

احساسات، حالت‌های روانی و فیزیولوژیکی کوتاه، اما اغلب شدیدی هستند که افراد به عنوان بخشی از زندگی روزمره خود تجربه می­‌کنند. همان‌ طور که روز سپری می­شود، ممکن است احساس شادی یا غم، حسادت یا خجالت را تجربه کنیم؛ نکته حائز اهمیت این است که اگر این احساسات تجربه نشوند، می­‌توانند آسیب­‌ زا باشند. هر احساسی، پیامی از دنیای درون‌ روانی ما می‌آورد. تجربیات احساسی به ما کمک می‌کند تا بر اساس آنچه که در درون خود تجربه می‌کنیم، به طور کارآمد و سازنده عمل کنیم تا شانس بقای بیشتری داشته باشیم.

برای مثال احساس ترس، فرد را از وجود یک خطر با‌خبر می‌کند؛ احساس خشم نشان می‌دهد که مانعی وجود دارد و فرد ناکام شده است. احساسات همچنین می­‌تواند ما را به انجام رفتارهایی سوق دهد که با برداشت ما از یک موقعیت خاص هماهنگ است. وقتی خوشحال هستیم، ممکن است به دنبال ارتباط با دیگران باشیم و با آن­ها معاشرت کنیم. وقتی عصبانی هستیم، می‌خواهیم مانعی که در راه ارتباطی ما وجود دارد را برطرف کنیم و زمانی که می‌ترسیم، تمایل به فرار یا جنگ داریم؛ هنگامی که به کسی آسیب می‌زنیم، احساس گناه می­‌کنیم و درصدد جبران بر می‌آییم. پس احساسات در راستای کمک به ما برای هدایت رفتارهای اجتماعی، نقش انطباقی ایفا می­‌کنند.

2. رفتار (Behavior)

افراد در طی روابط و تعاملات اجتماعی بر یکدیگر تأثیر می‌گذارند. این امر می‌تواند منجر شود که تعاملات اجتماعی به طور کارآمد و موثری پیش روند. ما با دیگران همکاری می‌کنیم تا به نتایجی برسیم که به تنهایی نمی­‌توانستیم به دست آوریم. به همین خاطر کالاها، خدمات و سایر منافع را با دیگران مبادله می‌­کنیم. این رفتارها برای بقا در هر جامعه­‌ای ضروری هستند. به اشتراک‌ گذاری کالاها، خدمات، احساسات و سایر پیامدهای اجتماعی به عنوان تبادل اجتماعی شناخته می‌­شود. تبادل اجتماعی شامل پاداش‌ها و هزینه­‌های اجتماعی است. پاداش‌های اجتماعی پیامدهای مثبتی هستند که در تعاملات اجتماعی با دیگران، ارائه می­‌دهیم و دریافت می­‌کنیم که شامل مزایایی مانند توجه، تمجید، محبت، عشق و پاداش‌های مالی می‌شود.

از سوی دیگر، هزینه‌های اجتماعی، پیامدهای منفی هستند. ایجاد سرخوردگی هنگام بروز اختلاف با دیگران، احساس گناه در صورت رفتار نامناسب با دیگران و احساس خشم هنگام ناکامی در تلاش برای ایجاد و حفظ روابط بین‌ فردی، پیامد‌های منفی هستند که ما و دیگران را تحت تأثیر قرار می‌دهند. مردم عموماً ترجیح می‌دهند با تلاش برای به دست‌ آوردن هرچه بیشتر پاداش‌های اجتماعی و به حداقل رساندن هزینه‌های اجتماعی، نتایج خود را به حداکثر برسانند. چنین رفتاری با هدف محافظت از خود و ارتقاء خویشتن هماهنگ است. اگرچه افراد با توجه به اولویت منافع و رفاه خود، رفتار می­‌کنند، این اولویت‌­ها با توجه به منافع و رفاه دیگران مانند پذیرش و همکاری با اطرافیان تعدیل می­‌یابند. در نتیجه، مبادلات اجتماعی می‌تواند منصفانه و عادلانه باشند.

3. شناخت (Cognition)

انسان­‌ها از فرایند‌های شناختی در بخش‌های مختلف زندگی اجتماعی خود استفاده می­‌کنند. روانشناسان، شناخت را به عنوان فعالیت ذهنی پردازش اطلاعات تعریف می‌کنند. شناخت اجتماعی، شناختی است که به فعالیت­‌های اجتماعی مربوط می­‌شود و به ما در درک و پیش­بینی رفتار خود و دیگران کمک می­کند. شناخت اجتماعی به تفسیر فعال وقایع اشاره دارد؛ اما ممکن است افراد مختلف، برداشت­‌های متفاوتی در مورد رویدادهای مشابه داشته باشند. برای مثال وقتی دختری به پسری لبخند می‌زند، ممکن است پسر فکر کند که دختر عاشقانه جذب او شده است. درحالی که ممکن است دختر فکر کند که این یک نگاه دوستانه بوده است. وقتی فردی در مورد یک قومیت جوکی می­‌گوید، ممکن است خودش فکر کند که خنده­‌ دار است، درحالی که فرد دیگری فکر کند که او نژادپرست است.

این واقعیت که افراد مختلف، رویدادهای یکسان را متفاوت تفسیر می‌کنند، زندگی را جالب می­کند؛ اما می­‌تواند منجر به اختلاف نظر و درگیری شود. در همین راستا روانشناسان اجتماعی چگونگی تفسیر و درک مردم از دنیای خود و به ویژه نحوه قضاوت آن­ها در مورد علل رفتار خود و دیگران را مطالعه می­‌کنند. در تفسیر این موضوع، می­‌توان بیان کرد که با گذشت زمان، افراد مجموعه‌ای از دانش اجتماعی را توسعه می‌دهند که حاوی اطلاعاتی درباره خود، عواطف، رفتارها و شناخت­‌های افراد دیگر، روابط و گروه‌های اجتماعی است. دو نوع دانش در روانشناسی اجتماعی اهمیت ویژه­ای دارد:

1. طرحواره‌­ها: طرحواره یک نوع بازنمایی از دانش است، که شامل اطلاعاتی درباره یک فرد یا گروه می‌شود (به عنوان مثال، دانش ما در مورد اینکه فلان شخص فردی خونگرم است یا ایرانی­‌ها تعارفی هستند).
2. نگرش‌­ها: نگرش، بازنمایی دانشی است که عمدتاً شامل علاقه یا عدم علاقه ما به یک شخص، پدیده یا گروه می‌شود (“من واقعا فلانی را دوست دارم”؛ “من از آپارتمان جدیدم بیزارم”).

طرحواره­‌ها و نگرش‌­ها به ما این امکان را می‌­دهند که سریع و بدون فکر زیاد قضاوت کنیم که آیا کسی یا چیزی که با آن برخورد می­‌کنیم خوب است یا بد، مفید است یا آسیب­‌ زا، باید از آن پیروی کنیم یا اجتناب. بنابراین طرحواره‌­ها و نگرش­‌ها تأثیر مهمی بر پردازش سریع اطلاعات اجتماعی و رفتار اجتماعی ما دارند. در آخر می­‌توان بیان کرد روانشناسان اجتماعی به جستجوی راه‌­های جدید برای اندازه­‌ گیری و درک رفتار اجتماعی ادامه می‌­دهند که منجر به گسترش این رشته از روانشناسی می‌شود.

معرفی ۵ کتاب­ در زمینه روانشناسی اجتماعی:

1. روانشناسی اجتماعی؛ نوشته بارون، بیرن و برنسکامب؛ ترجمه یوسف کریمی.
2. روانشناسی اجتماعی (نظریه‌­ها، مفاهیم و کاربردها)؛ نوشته یوسف کریمی.
3. کتاب روانشناسی اجتماعی؛ نوشته آرونسون، ویلسون، آکرت و سامرز؛ ترجمه مجید صفاری­ نیا و پرستو حسن­زاده.
4. روانشناسی اجتماعی؛ نوشته هاینزن و گودفرند؛ ترجمه یحیی سید محمدی.
5. روانشناسی اجتماعی کاربردی؛ نوشته بونک و ون وگت؛ ترجمه مجید صفاری نیا و پرستو حسن ­زاده.

نگارنده:

آقای محمدرضا روشنائی کارشناسی ارشد روانشناسی عمومی

ویراستار علمی:

خانم فرنوش طاهری، رواندرمانگر و کاندیدای دکتری روانشناسی تخصصی

راه های تماس با ما: