اختلال تیک چیست؟ آشنایی با ۵ نوع از اختلال تیک
اختلال تیک (Tic disorder) به انقباض مکرر عضلات، اختلال تیک گفته می‌شود. تیک به حرکات یا اصواتی منجر می‌شود که افراد مبتلا، آنها را غیر ارادی می‌دانند؛ اما گاهی می‌توانند آنها را سرکوب کنند. رفتار تیک ممکن است بعد از مواجهه با یک محرک و یا در واکنش به یک تمایل درونی پیش آگاهانه ظاهر شود. بسیاری از مبتلایان این تمایل را چنین تعریف کرده‌اند: “نیاز شدید به حرکت کردن”، “نوعی تکانه، احساس” و “باید آن را انجام دهم”.
انواع تیک
تیک‌ها به دو نوع حرکتی و صوتی تقسیم می‌شوند، که هرکدام شامل دو نوع ساده و پیچیده هستند. تیک‌های حرکتی ساده از انقباضات مکرر و سریع مانند پلک زدن، بالا انداختن شانه و شکلک صورت تشکیل شده‌اند. تیک‌های صوتی ساده نیز شامل رفتارهایی مانند سرفه کردن، صاف کردن گلو، صدای بم در گلو، خرناس و غیره است.
از سوی دیگر تیک‌های حرکتی پیچیده، هدفمندتر، مراسمی و مناسکی‌تر از تیک‌های ساده هستند. بو کردن اشیاء، پریدن، لمس کردن، تقلید رفتارهای دیگران، نشان دادن رفتارهای شنیع و غیره از شایع‌ترین تیک‌های حرکتی پیچیده هستند. تیک‌های صوتی پیچیده هم مواردی مانند تکرار کردن کلمات یا جملات بی ربط، بد دهانی کردن، تکرار کلمات خود و تقلید اصوات و کلمات دیگران را در بر میگیرد. تیک‌ها همچنین ممکن است موقت و یا مزمن باشند و در طول زمان، شدت آنها کم و زیاد شود.
اختلالات تیک در DSM-5
بر اساس پنجمین راهنمای تشخیصی-آماری اختلالات روانشناختی (DSM-5)، اختلالات تیک به عنوان یکی از انواع اختلالات حرکتی طبقه بندی شده‌اند. این اختلالات از زیر مجموعه‌های اختلالات عصبی رشدی است. مشخصه اصلی انواع اختلالات تیک، انجام حرکات فیزیکی (تیک‌های حرکتی) یا ادای صداهای سریع و کوتاه (تیک‌های صوتی) است. این موارد معمولا در پاسخ به احساس نیازی غیر قابل مقاومت روی می‌دهد.
پنج اختلال در زیرمجموعه اختلالات تیک عبارتند از:
- اختلال تورت ( Tourette disorder)
- اختلال تیک حرکتی یا صوتی مزمن (persistent motor or vocal tic disorder)
- اختلال تیک موقت (provisional tic disorder)
- سایر اختلالات تیک مشخص (Other Specified Tic Disorder)
- اختلال تیک نامشخص (Unspecified Tic Disorder)
تشخیص گذاری سه اختلال اول یعنی «تورت»، «تیک حرکتی یا صوتی مزمن» و «تیک موقت» مستلزم آن است که علائم قبل از ۱۸ سالگی شروع شده باشد و ناشی از سایر بیماری‌های پزشکی مانند بیماری هانتینگتون، سوء مصرف مواد یا عوارض جانبی دارو نباشد. دو اختلال آخر یعنی «سایر اختلالات تیک مشخص» و «اختلال تیک نامشخص» در آخرین ویرایش DSM-5 به اختلالات تیک افزوده شده‌اند. روانشناسان و روانپزشکان زمانی از تشخیص «سایر اختلالات تیک مشخص» استفاده می‌کنند که علائم تیک باعث ناراحتی یا اختلال بالینی در فردی شود. مهم این است که فاقد معیارهای سه اختلال اول تیک باشد. همچنین هنگامی که اطلاعات کافی برای تشخیص دقیق‌تر در دسترس نیست و معیارهای لازم نیز برآورده نشده‌اند، از تشخیص « اختلال تیک نامشخص» استفاده می‌شود.
اختلال تورت
اختلال تورت شدیدترین اختلال تیک است و شامل تیک‌های حرکتی متعدد و تیک‌های صوتی همانند تیک بد دهانی (coprolalia) و تیک تقلید صداها و کلمات دیگران (echolalia) است. برای تشخیص گذاری لازم است این تیک‌ها بیشتر از یک سال ادامه داشته و قبل از ۱۸ سالگی شروع شده باشند. اگر تیک‌ها در دوران کودکی ظاهر شده باشند احتمال دارد در دوران نوجوانی کاهش یابد. ممکن است همزمان با این اختلال، مشکلات رفتاری و اختلالات روانی دیگری ظاهر شوند.
بیش فعالی و اختلالات وسواسی- اجباری از جمله اختلالاتی هستند که احتمال بروز آنها همزمان با اختلال تورت بسیار زیاد است. به نظر می‌رسد بین اختلال تورت و اختلالات وسواسی- اجباری یک رابطه دو طرفه وجود دارد. پژوهش‌ها نشان داده‌اند که بستگان درجه یک مبتلایان به وسواس، بیشتر درگیر اختلال تورت هستند. نشانه‌های اختلالات وسواسی که همزمان با تورت روی می‌دهند، بیشتر با نظم دادن، قرینه کردن، شمارش و لمس مکرر ارتباط دارند.
در این اختلال، تیک‌ها معمولا در صورت و گردن رخ می‌دهند و به مرور زمان به سمت‌های پایین کشیده می‌شوند. شکلک در آوردن، چین انداختن به پیشانی، چشمک زدن، ابرو بالا دادن، پلک زدن، لرزیدن پره‌های بینی و پرش گوشه چشم از جمله شایع‌ترین تیک‌ها در اختلال تورت هستند. فراوان ترین نشانه ابتدایی، پلک زدن، تیک سر و شکلک صورت است.
اختلال تیک حرکتی یا صوتی مزمن
اختلال تیک حرکتی یا صوتی مزمن عبارت است از بروز تیک‌های حرکتی یا تیک‌های صوتی، ولی نه هر دو با هم. شدت و فراوانی این تیک‌ها احتمال دارد کم یا زیاد باشد؛ اما لازم است که یک سال از شروع آنها گذشته و قبل از سن ۱۸ سالگی شروع شده باشد. این اختلال معمولا از اوایل کودکی شروع می‌شود.
تیک‌های صوتی مزمن نسبت به تیک‌های حرکتی، نادرتر هستند و در مقایسه با اختلال تورت، کمتر آشکار و قابل مشاهده هستند، بلند یا شدید نیستند و عمدتا توسط تارهای‌صوتی به وجود نمی‌آیند. خرناس (صدای شبیه خرخر) یا دیگر صداها، از انقباضات قفسه سینه و جداره شکم تولید می‌شوند.
اختلال تیک موقت
در اختلالات تیک موقت همچون اختلالات تیک مزمن، یک یا چند تیک حرکتی و یا صوتی مشاهده می‌شود و شروع آن نیز پیش از ۱۸ سالگی است. با این تفاوت که تداوم تیک‌ها از زمان بروز اولین تیک، کمتر از یک سال است. تیک‌های گذرا اغلب خود به خود ناپدید می‌شوند. اگر آنها ادامه پیدا کنند و موجب شوند کودک نتواند کارهایی که دوست دارد را انجام دهد، ممکن است نیاز به مشورت با یک متخصص اطفال و یا سایر متخصصان سلامت روان (عصب شناس، روانشناس، روانپزشک) باشد.
تفاوت بین اختلال تیک موقت و سندرم تورت در این است که در اختلال تورت، تیک‌ها بیش از یک سال ادامه دارد و بیمار، هم تیک‌های حرکتی متعدد و هم یک یا چند تیک صوتی را تجربه می‌کند. اما در افراد مبتلا به اختلال تیک موقت، علائم در بازه زمانی کمتر از یک سال رخ می‌دهد و شامل تیک‌های صوتی یا تیک‌های حرکتی می‌شود. اگر تیک‌های موقت ادامه پیدا کند، لازم است مجددا ارزیابی و تشخیص گذاری شود.
علت اختلالات تیک
مطالعات نشان می‌دهد که ژنتیک یکی از عواملی است که در اختلالات تیک نقش دارد. پژوهش‌ها بر روی دو قلوها نشان می‌دهد که شباهت این اختلال در دو قلوهای همسان بسیار بیشتر از دو قلوهای ناهمسان است. اطلاعات موجود از مبانی ژنتیک اختلالات تیک، چندین ژن را مسئول می‌داند. بعضی از این ژن‌ها شامل گیرنده‌های دوپامین، ژن‌های حامل دوپامین، ژن‌های نورآدرنرژیک، و ژن‌های سرتونرژیک هستند. ظاهرا این اختلالات در خانواده‌ها به ارث می‌رسند و این کشف، اهمیت عوامل ارثی را در انتقال اختلالات تیک نشان می‌دهد.
اختلال تیک در کودکان
باتوجه به اینکه برای تشخیص «اختلال تورت»، «تیک حرکتی یا صوتی مزمن» و «تیک موقت»، لازم است تیک‌ها قبل از ۱۸ سالگی شروع شده باشند، این اختلال‌ها عمدتا مختص کودکان است. علائم، معمولاً قبل از سن بلوغ و به طور میانگین بین سنین ۴ تا ۶ سالگی شروع می‌شود، در سنین ۱۰ تا ۱۲ سالگی در شدیدترین حالت خود بروز می‌کند و ممکن است با ورود به سنین نوجوانی بهبود یابد.
بسیاری از کودکان مبتلا به اختلال تیک ممکن است همزمان مواردی همچون رفتار ضد اجتماعی، اضطراب، اختلال کمبود توجه، بیش فعالی، افسردگی، ناتوانی در کنترل خشم و پرخاشگری، اختلال وسواس اجباری، مشکلات خواب و اضطراب اجتماعی بروز دهند. حتی اگر علائم تیک با افزایش سن کاهش یابد، بسیاری از مسائل مذکور، می‌توانند ادامه یابند و در صورت عدم درمان، باعث اختلال در زندگی بزرگسالی شوند.
خطرات و عوارض اختلال تیک
اختلالات تیک در کودکان به ویژه سندرم تورت، اغلب با سایر بیماری‌های روانی مانند اختلال کم توجهی/ بیش فعالی، وسواس، اختلال طیف اوتیسم، افسردگی، اختلال اضطراب، اختلالات خواب، میگرن و رفتارهای آسیب‌رسان به خود همراه است. حتی زمانی که علائم تیک در عملکرد اجتماعی، رفتاری یا عاطفی فرد اختلال ایجاد نمی‌کند، بیماری‌های همراه می‌توانند بیشتر از تیک‌ها بر کیفیت زندگی بیماران تأثیر منفی بگذارند. در تحقیقی والدین کودکان مبتلا به تیک گزارش کردند که علائم غیر مرتبط با تیک بیشتر از خود تیک‌ها برای آنها مشکل‌ساز است. بنابراین ارزیابی بیماری‌های همراه با این اختلال و پیامدهای نامطلوب آنها، مهم است و توجه مستمر متخصصان سلامت روان را می‌طلبد.
اختلال کم توجهی/ بیش‌فعالی همراه با اختلالات تیک در کودکان با بی‌توجهی، بیش فعالی و تکانشگری مشخص می‌شود که در عملکرد یا رشد اختلال ایجاد می‌کند. شروع علائم ADHD معمولاً به طور متوسط بین دو تا چهار سال قبل از شروع تیک‌های حرکتی و صوتی رخ می‌دهد و تاثیر نامطلوبی بر عملکرد تحصیلی، اجتماعی و خانوادگی کودک مبتلا بر جای می‌گذارد. وسواس نیز از جمله خطراتی است که ممکن است همزمان با اختلال تیک عصبی بروز یابد.
درمان اختلالات تیک
با توجه به اینکه افراد نا آگاه احتمالا رفتارهای مبتلایان به این اختلال را عمدی و به قصد اخلال و آزار دیگران می‌بینند، بسیار مهم است که خانواده‌های این بیماران تحت آموزش قرار گیرند و روش‌های کاهش استرس را بیاموزند. کودکان مبتلا به اختلالات تیک، ممکن است از سوی همسالان مورد تمسخر و طرد قرار گیرند و عملکرد تحصیلی آنها، به خطر بیفتد. به همین دلیل بسته به شدت، فروانی و تاثیرات تیک ها و شرایط فرد مبتلا، انواع مختلف درمان از جمله درمان رفتاری و روانی- اجتماعی مبتنی بر شواهد، دارو درمانی و مداخلات مدرسه محور صورت می گیرد.
معکوس سازی عادت (habit reversal) یکی از تکنیک‌هایی است که در درمان این بیماران مورد استفاده قرار میگیرد. مشخصه اصلی این تکنیک، آموزش خود نظارتی است. کودک یاد میگیرد با آگاهی از تمایلات پیش آگاهانه قبل از بروز تیک، به طور ارادی به انجام دادن کارهایی بپردازد که با تیک مورد نظر ناهمخوان است و مانع به وقوع پیوستن آن شود. این تکنیک با سرکوب متفاوت است. در سرکوب ارادی، بیمار تلاش می‌کند که مانع از وقوع تیک شود. اما در معکوس سازی عادت، بیمار رفتار ارادی دیگری را آغاز می‌کند تا هم تمایل پیش آگاهانه را مدیریت کند و هم از تقویت آن تیک جلوگیری شود.
اثر اضطراب بر روی اختلالات تیک
برای تیک‌های حرکتی می‌توان از رفتارهایی که کمتر به چشم می‌آیند استفاده کرد. در مورد تیک‌های صوتی، رایج‌ترین پاسخ جایگزین، آموزش تنفس منظم و آهسته است. لازم است رفتارهای جایگزین، طوری انتخاب شوند که در فعالیت‌های عادی روزمره اختلالی ایجاد نکنند. دارو درمانی روش رایج‌تر در درمان تیک‌های شدیدتر است. داروهایی همچون ریسپریدون، پیموزاید و هالوپریدول در کنار مداخلات رفتاری از درمان‌های اختلالات تیک شدید هستند. علاوه بر آن، تعدادی از استراتژی‌های خودیاری نیز وجود دارد که می‌توان برای مدیریت اختلالات تیک از آنها بهره برد.
اضطراب، اغلب اختلالات تیک را تشدید می‌کند. کودکان مبتلا به اختلالات تیک در موقعیت های کم‌تنش و آرام، تیک‌های کمتری را در مقایسه با هنگامی که مشغول انجام فعالیت‌های آموزشی و ورزشی هستند، گزارش کرده‌اند. لذا آموزش تنظیم اضطراب از طریق مدیتیشن، تنفس عمیق، تجسم و ذهن‌آگاهی در این کودکان ضروری به نظر می‌رسد. همچنین فعال‌سازی گروه‌های حمایتی متشکل از خانواده‌هایی که عضوی از آنها به این اختلال مبتلا است، می‌تواند با ایجاد فضای همدلی و حمایت اجتماعی، تاثیرگذاری زیادی داشته باشد.
نگارنده:
خانم سمیه کریمی، رواندرمانگر و کاندیدای دکتری تخصصی روانشناسی
ویراستار علمی:
خانم فرنوش طاهری، رواندرمانگر و کاندیدای دکتری تخصصی روانشناسی
آقای انصار خوگر، کارشناس ارشد سلامت روان
راه‌های تماس با ما:
