استرس در کودکان و ۸ راهکار برای مقابله با استرس کودک
بسیاری بر این تصور هستند که دوره کودکی زمانی است کـه انسان از هر فشـار و مشـکلی در کودکی، آزاد و رهاسـت و یا دنیـای کودکان پر از بازی و خنده است و کودکان بـه دور از غم و غصه و بـدون مسئولیت ایـن دوره را سـپری می‌کنند. در حالی که کودکان نیز در موقعیت‌های محیطی و در ارتباط با اشـخاص خاصی در زندگی، احسـاس فشار روانی و عاطفی می‌کنند. برای اینکه بتوانیم به فهم درستی از استرس کودکان برسیم، لازم است ابتدا بدانیم که اصلا استرس به چه می‌گویند.
تعریف استرس
در متون علمی تعاریف بسیاری از استرس ارائه شده است؛ چرا که استرس در برگیرنده موضوعات مختلفی همچون ناکامی، تعارض، خستگی و نظایر آن است. استرس زمانی ایجاد می‌شود که نیازهای یک موقعیت بیشتر از توانایی‌های فرد برای مقابله با آن موقعیت باشد. هانس سلیه استرس را مجموعه‌ای از واکنش‌های عمومی انسان نسبت به عوامل ناسازگار و غیر منتظره خارجی تعریف می‌کند. پذیرفته شده‌ترین تعریف استرس که عمدتا به ریچارد لازاروس (Richard S Lazarus) نسبت داده می‌شود این است که “استرس شرایط یا احساسی است که فرد زمانی به آن دچار می‌شود که احساس کند نیازهایش فراتر از منابع فردی و اجتماعی‌ای است که در اختیار دارد”.
به بیان خلاصه، استرس هنگامی که فکر می‌کنیم کنترل امور از دست‌مان خارج شده است، به ما دست می‌دهد. در واقع استرس واکنشی است که در مقابل استرسور ایجاد می‌شود و استرسور چیزی است که شخص آن را به عنوان یک تهدید، آسیب یا فقدان تلقی می کند و نسبت به آن پاسخ می‌دهد.
علائم استرس در کودکان
همه ما هراز گاهی استرس را تجربه می‌کنیم. اما در بزرگسالی معمولاً می‌توانیم تشخیص دهیم که استرس داریم. ممکن است متوجه تنش در بدن، سر درد، ضربان قلب تند و احساس کلی ترس و ناراحتی شویم.
اما بچه‌ها اغلب کلماتی برای بیان احساسات خود ندارند و ممکن است نتوانند تشخیص دهند که آنچه احساس می‌کنند استرس است. اما درست مانند بزرگسالان، کودکان در واکنش به موقعیت‌های دشواری که در زندگی آنها اتفاق می‌افتد، استرس را تجربه می‌کنند. به عنوان والدین آنها، مهم است این علائم و نشانه‌ها را بشناسیم تا بتوانیم در مقابله با آنها به کودکان‌مان کمک کنیم.
۱- علائم فیزیکی
اختلال در خواب: اختلال در خواب شبانه از جمله علائم رایج در یک کودک تحت استرس شدید است. مثلا با وجود خستگی، در به خواب رفتن یا خواب ماندن مشکل داشته باشد. کودکانی که استرس را تجربه می‌کنند، بیشتر مستعد کابوس‌ها و دوره‌های شب ادراری هستند.
تغییرات تغذیه‌ای: ممکن است متوجه تغییراتی در عادات غذایی کودک خود شوید. مثلا اشتهایش تغییر کرده باشد و به میزان قابل توجهی کمتر یا بیشتر غذا بخورد.
علائم جسمانی: آنها ممکن است از سردرد و شکم درد شکایت کنند. مشکلات تنفسی، لکنت زبان، دندان قروچه و جویدن ناخن نیز می‌تواند از علایم استرس در کودکان باشد.
۲- علائم رفتاری
پرخاشگری، رعایت نکردن قوانین منزل و قلدری می تواند ناشی از استرس زیاد در کودکان باشد. فرزند مضطرب شما ممکن است در فعالیت‌هایی که معمولاً از آن لذت می‌برد شرکت نکند و ترجیح دهد در خانه بماند.
عدم توانایی در انجام دادن تکالیف مدرسه و وظایف شخصی نیز می‌تواند از علایم استرس بالا در کودکان باشد. بچه‌های بزرگتر ممکن است افت قابل توجهی در نمرات یا عملکرد تحصیلی خود داشته باشند.
واپس روی به مراحل قبل مثل بچه‌گانه صحبت کردن و مکیدن انگشت شست و جویدن ناخن ممکن است در کودکان کم سن‌تر مشاهده شود.
۳- علائم عاطفی
نوسان خلقی، بدخلقی غیر عادی و زود رنجی از علائم عاطفی استرس زیاد در بچه‌ها است. کودکان بزرگتر عصبانی، تحریک پذیر و مشاجره‌گر می‌شوند. ممکن است بیشتر به والدین خود بچسبند و احساس کنند نمی‌توانند چیزهای جدید را امتحان کنند یا با افراد جدید ملاقات کنند. ممکن است نتواند احساسات خود را کنترل کنند و به طور کلی احساسی‌تر به نظر برسند و مقادیر زیادی از نگرانی و اضطراب را تجربه کنند.
دلایل استرس در کودکان
بسیاری از دلایل استرس کودکان، ناشی از تجربیات زندگی است که کودک مستقیماً تحت تاثیر آنها قرار دارد. از طرفی دیگر کودکان همانند اسفنج استرس را از اطرافیان خود دریافت می‌کنند که به نوبه خود باعث افزایش اضطراب در آنها می‌شود. بنابراین آگاهی از دلایل استرس و چگونگی تاثیر آن بر کودکان یک عامل مهم است.
اگر شاهد بروز علائم استرس در کودکتان هستید، با تمام وجود دلتان می‌خواهد هر کاری که در توان دارید انجام دهید تا او احساس بهتری داشته باشد. یکی از اولین و مهمترین کارها این است که بفهمید چرا فرزندتان احساس استرس دارد.
شناسایی علت استرس فرزندتان اولین قدم برای کمک به او برای مقابله با استرس است.
برخی از دلایل احتمالی استرس در کودکان عبارتند از:
- برنامه زندگی فشرده و حجیم (فعالیت های بسیار زیاد و زمان استراحت ناکافی)
- فشار تحصیلی یا اجتماعی ناشی از مدرسه، مشکلات درسی و ناسازگاری با معلمان
- مشکل در جدایی از والدین (اضطراب جدایی)
- تاثیر پذیرفتن از استرس‌های مالی و شغلی والدین
- نگرانی در مورد سلامت یا رفاه یک عزیز یا مرگ یه عزیز
- طلاق یا جدایی والدین و زندگی کردن با نامادری یا ناپدری
- نقل مکان کردن، مهاجرت و تغییر مدرسه و محیط آموزشی-اجتماعی
- تجربه بی‌خانمانی یا بی ثباتی مسکن
- زندگی در خانه یا محله نا امن
- تجربه بلوغ و سایر تغییرات بدن
- مشکلات در محافل دوستان کودک، از جمله مشاجره و فشار همسالان
- مشکل در دوستیابی و مواجهه با همکلاسیان قلدر
- نگرانی و ترس از رویدادهای ترسناک جهان مانند حوادث و بلایای طبیعی، جنگ ها و….
- مورد سوء استفاده فیزیکی، هیجانی و جنسی قرار گرفتن و خشونت‌های خانگی
عوارض استرس بر کودکان
اختلال در رشد طبیعی و ذهنی کودکان، تاثیر منفی بر توانایی‌ها و عملکرد و ضعیف شدن سیستم ایمنی بدن به واسطه ترشح مداوم هورمون اضطراب از جمله مهمترین عوارض استرس در کودکان است.
درمان استرس در کودکان
در حالیکه تجربه هر از گاهی استرس در زندگی اکثریت ما از جمله کودکان یک تجربه آشنا است و استرس می‌تواند به رشد کودکان و ایجاد انعطاف پذیری در آنها کمک کند. از سوی دیگر، استرس مزمن یا طولانی مدت می‌تواند مشکلاتی مادام العمر برای کودکان ایجاد نماید.
مطالعات نشان می‌دهند کودکانی که والدینشان از سلامت روان کمتری برخوردار هستند، در بزرگسالی بیشتر دچار پریشانی می‌شوند. سطوح پریشانی در بزرگسالی به مدت زمانی که کودکان در معرض استرس ناشی از داشتن والدینی با سلامت روانی ضعیف و همچنین شدت مشکلات سلامت روانی والدینشان بستگی دارد.
مطالعات دیگر نشان داده‌اند که: «استرس سمی» یعنی استرس طولانی مدت و شدید اثرات ماندگاری بر سلامت جسمی و روانی کودک تا بزرگسالی داشته است.
خوشبختانه، شما به عنوان والدین نقش مهمی در مدیریت استرس فرزندتان دارید. شاید شما نتوانید از بروز استرس جلوگیری کنید، اما می‌توانید به کودک خود کمک کنید تا از آن عبور کند، از این تجربه درس بگیرد و در نهایت قوی‌تر شود.
چند ایده برای مقابله استرس کودکان
در اینجا چند ایده برای کمک به فرزندتان برای مقابله با استرس آورده شده است:
- به آنها فضایی امن و بدون قضاوت بدهید تا احساسات خود را به اشتراک بگذارند.
- شنونده خوبی باشید؛ به فرزندتان اجازه دهید تا احساسات خود را بدون ساکت کردن، تصحیح یا تغییر احساسش از جانب شما در میان بگذارد.
- کودکان کوچکتر ممکن است به کمک برای نامگذاری احساسات خود نیاز داشته باشند تا به درک راه‌هایی که استرس می‌تواند در بدن آنها ظاهر شود کمک کند.
- تنظیم و اجرای برنامه روزانه منظم برای غذا، خواب، آموزش و تفریح کودک می‌تواند کمک کننده باشد. نظم و ثبات برای کودکان آرامش به همراه دارد.
- اطمینان حاصل کنید کودک شما به اندازه کافی بخوابد، ورزش کند و وعده‌های غذایی سالم و منظم داشته باشد.
- هر روز زمانی را به کودک خود اختصاص دهید، بازی کردن با او، صحبت کردن با او یا گوش دادن به احساساتش کمک کننده است.
- از قبل کودک خود را برای موقعیت‌های استرس زا آماده کنید، آنچه را که باید انتظار داشته باشد و به سوالاتی که ممکن است داشته باشد پاسخ دهید.
- کودکان بزرگتر را تشویق کنید تا احساسات خود را نقاشی کنند و یا بنویسند.
چه زمانی به دنبال کمک حرفه ای براسی استرس کودکان باشید؟
گاهی اوقات سطح استرس فرزندتان در حدی است که لازم است که کمک حرفه ای دریافت کنید. علائمی که نشان می‌دهد باید در مورد مسائل کودکتان با یک روانشناس مشورت کنید:
- شروع به کناره گیری از شما یا دوستانش کرده است.
- نشانه هایی از اضطراب یا افسردگی در کودکتان مشاهده می کنید.
- در کنترل خشم و عصبانیت ناتوان است و پرخاشگری می کند.
- فرزند شما در عملکرد مدرسه یا روابط اجتماعی با مسائلی روبرو است.
گاهی مشکلات کودک بازتابی از مسائل روانی حل نشده والدینش است. در این گونه موارد مراجعه به روانشناس توسط والدین و دریافت حمایت اجتماعی از افراد در دسترس مفید خواهد بود. کلینیک روانشناسی وفور با سابقه چند ساله به صورت آنلاین و حضوری با درمانگران بسیار مجرب می‌تواند به شما و فرزندانتان کمک کند.
نگارنده:
خانم سمیه کریمی، رواندرمانگر و کاندیدای دکتری تخصصی روانشناسی
ویراستار علمی:
خانم گلاره صابر مجیدی، رواندرمانگر و کاندیدای دکتری تخصصی روانشناسی
راه‌های تماس با ما:
